Cần luật hoá, rành mạch hoá thị trường nước sạch Việt Nam

Ngày 26/4, Viện Nghiên cứu Chính sách và Phát triển Truyền thông (IPS) tổ chức Toạ đàm “Dịch vụ cung cấp nước sạch tại Việt Nam: Thị trường và các vấn đề chính sách" với sự tham dự của đại biểu Quốc hội, đại diện cơ quan quản lý nhà nước, cùng nhiều chuyên gia, doanh nghiệp, hiệp hội trong lĩnh vực dịch vụ cấp nước sạch.

Thực tế xa rời mục tiêu

Phát biểu tại Tọa đàm, ông Nguyễn Quang Đồng, Viện trưởng Viện nghiên cứu Chính sách và Phát triển Truyền thông (IPS) đánh giá, Việt Nam đang có nguy cơ lỡ hẹn với mục tiêu năm 2025: 95-100% người dân thành thị và 93-95% người dân nông thôn có nước sạch để dùng.

Ông cho biết, tỉ lệ người dân nông thôn được tiếp cận với nước máy còn rất hạn chế, con số thống kê vào năm 2019 mới chỉ dừng lại ở mức xấp xỉ 35%.

Về vấn đề này, bà Đỗ Thanh Huyền, Chuyên gia phân tích chính sách, UNDP cho biết, trong 17 mục tiêu phát triển bền vững, có mục tiêu số 6 về nước sạch. Với Việt Nam, UNDP đã thực hiện khảo sát dưới phương thức phỏng vấn hơn 14.000 người trên 63 tỉnh thành. 

Kết quả cho thấy cái nhìn sâu vào bức tranh ở từng địa phương, tỉ lệ tiếp cận nước sạch tại Việt Nam có sự chênh lệch đáng kể giữa các địa phương và giữa địa phương so với trung bình toàn quốc.

Từ đó, có thể thấy, tỉ lệ tiếp cận nước sạch đang có khoảng cách lớn giữa mục tiêu và thực trạng của Việt Nam.

Bên cạnh đó, trong tiến trình hướng đến mục tiêu mọi người dân đều bình đẳng trong tiếp cận nước sạch, Việt Nam đã tiến hành xã hội hoá, kêu gọi tư nhân tham gia cung cấp dịch vụ công thiết yếu này cho xã hội.

Theo TS. Nguyễn Sĩ Dũng, Nguyên Phó Chủ nhiệm Văn phòng Quốc hội cho bày tỏ, dù chủ thể thực hiện cung cấp dịch vụ công là Nhà nước, tư nhân hay các thiết chế xã hội dân sự, trách nhiệm đảm bảo cung cấp thực hiện dịch vụ vẫn là của Nhà nước.

“Đã là dịch vụ công thì có ba nguyên tắc cần phải tuân thủ để thiết kế thị trường này là tính liên tục, quyền tiếp cận bình đẳng của mọi người dân và mức giá cả phù hợp”, ông cho biết.

Nghĩa là, cần đề cao tính con người, nếu chưa có nước sạch thì phải cho mọi người dân đều có nước sử dụng không phân biệt giàu, nghèo; với giá cả phải chăng, đồng thời không để xảy ra tình trạng mất nước trong quá trình sử dụng dịch vụ.

Tuy nhiên, từ những con số biết nói, soi chiếu với các nguyên tắc trên, cả về khả năng tiếp cận lẫn tính bình đẳng trong tiếp cận dịch vụ nước sạch đều chưa đạt được mục tiêu như mong muốn. 

Giải thích về điều này, đại diện IPS cho rằng, một phần lý do tiến trình xã hội hoá, xây dựng thị trường dịch vụ công nước sạch chưa thực sự hiệu quả.

Luật hoá thị trường

Hiện nay, Việt Nam cho phép tư nhân tham gia vào cung cấp nước sạch nhưng lại không hình thành được sự phân định rõ ràng, nhiều địa phương còn đang “rối" trong thị trường nước sạch, tiêu biểu kể đến là Hà Nội.

Với thị trường Hà Nội, hiện có 6 doanh nghiệp sản xuất, cung cấp nguồn nước sạch chính như Công ty Nước sạch Hà Nội, Viwasupco, Nước sạch Hà Đông,..., tuy nhiên, có thể thấy doanh nghiệp tư nhân chủ yếu sẽ được tham gia ở phần phân phối, còn phần sản xuất sẽ do doanh nghiệp nhà nước chiếm phần đa. 

Tiến trình xã hội hoá dịch vụ công nước sạch đã không đi kèm với việc xây dựng một cấu trúc thị trường cung cấp dịch vụ nước sạch hợp lý, trong khi Nhà nước thiếu nguồn lực đầu tư thì đồng thời thị trường vẫn chưa đủ để thu hút hiệu quả đầu tư của tư nhân.

Từ đó, TS. Nguyễn Đình Cung, Nguyên Viện trưởng Viện Quản lý Kinh tế Trung ương đề xuất, nên có một luật riêng cho thị trường nước, điều chỉnh không chỉ vấn đề cấp nước mà cả vấn đề xử lý nước sinh hoạt.

"Tương tự như ngành điện có Luật Điện lực, cần có một văn bản ở cấp độ luật để tạo lập khuôn khổ thống nhất, minh bạch cho thị trường nước sạch", TS. Nguyễn Đình Cung khuyến nghị.

Việc thu hút đầu tư tư nhân là cần thiết để mở rộng nguồn cung nước sạch, đảm bảo được quyền tiếp cận nước sạch cho người dân. Tuy nhiên, để tư nhân tham gia, các khuôn khổ, quy định cho thị trường cần được hoàn thiện thêm.

Mặt khác, IPS cho biết thêm, điểm đặc biệt nhất khiến nước sạch khác với thị trường hàng hoá thông thường khác là: hàng hoá công thiết yếu và có tính đặc thù của “kênh phân phối" - phải bán qua hệ thống đường ống cấp nước. 

Qua đó, phải tuân thủ đúng 3 quy tắc như TS. Dũng thông tin. Không chỉ vậy, vì phải xây dựng hệ thống đường ống đưa nước từ các nơi sản xuất đến người tiêu dùng, nên khâu “phân phối” (đường ống nước) thường mang tính “độc quyền tự nhiên" để đảm bảo hiệu quả kinh tế theo quy mô.

Cụ thể, cấu trúc thị trường nước sạch sẽ gồm ba bên: bên sản xuất, bên phân phối và người tiêu dùng. Vậy nên, “Nếu không có sự rành mạch trong cấu trúc thị trường thì sự tham gia của doanh nghiệp công và tư có thể bị rối loạn”, ông Quang Đồng cho biết.